Od statycznego klasycyzmu do hellenistycznego dynamizmu III Lizyp – nowe spojrzenie na sztukę

Lizyp uznawany jest za ostatniego przedstawiciela młodszej epoki klasycznej, który za pomocą swoich przełomowych dzieł zwiastował nadejście nowej epoki w sztuce hellenizmu (Makowiecka, 1987: 115). U początków ery hellenistycznej Ateny tracą swą wiodącą rolę w sztuce. Emigracja artystów przyczynia się do umocnienia warsztatu rzeźbiarskiego w innych ośrodkach. Sztuka stała się bardziej dostępna, a jej rynek rozszerzył się. Rzeźba z okresu ok. roku 300 p.n.e. nie odcinała jednak się stylem od tej sprzed 50 lat. Główne ośrodki artystyczne były pod wpływem spadkobierców mistrzów późnego okresu klasycznego. Zmiany w rzeźbie widoczne są u Lizypa z Sykionu, którego styl możemy poznać dzięki relacjom Pliniusza (Historia naturalna).

Lizyp wysmuklił swoje rzeźby, uzyskując tym samym efekt zwiększenia percypowanej wysokości postaci (Boardman, 1992: 162). Rzeźby Lizypa odchodzą od dotychczasowego modelu polegającego na odtwarzaniu rzeczywistości na rzecz podchwycenia subiektywnej percepcji zjawiska (Stewart, 1991: 186). Lizyp wprowadza szczególny typ symetrii opartej o smukłe, wyrzeźbione ciało i małą głowę (Estreicher, 1973: 133). Ponadto modelował włosy postaci. Ten styl okazał się kluczowy w rozwoju nowego stylu pracy: elastycznym podejściu artysty do indywidualnych potrzeb klienta – korelacji mimesis- naśladownictwem natury, z aktualnym kontekstem. Ta elastyczność stanie się flagową cechą sztuki hellenistycznej, a dotychczasowe tradycje klasyczne zostaną pominięte.

Do roku 340 brązowe rzeźby Lizypa były pożądane w całej Grecji i wyparły te pochodzące ze szkoły Polikleta. O ile żadna z tych prac nie przetrwała, zachowała się kopia jego przedstawienia Agiasza – wojownika tesalskiego, wykonana w 4. dekadzie IV w. p.n.e. w Delfach. Grupa dynastyczna, do której należy Agiasz, wykonana z pariańskiego marmuru i w dużej części zachowana do dzisiaj, prezentuje władców Tessalskich wraz z ich przodkami. Agiasz prezentuje zupełnie nowy model głowy w rzeźbie greckiej, dalece odbiegający od zharmonizowanej polikletejskiej normy. Charakterystyczne są tu mocne kości policzkowe, wąskie, bądź drobne części twarzy, pionowa orientacja postawy. Napięte mięśnie sugerują drzemiącą w Agiaszu energię. Grupa, do której należy Agiasz jest zorientowana frontalnie, a postacie – wpatrzone w przestrzeń, redukując odbiorcę do roli pasywnego widza.

Dalsze zmiany w rzeźbie widoczne są w stworzonej przez Lizypa z Sykionu rzeźbie atlety czyszczącego strygilem- drapaczką, pot i kurz z ciała – Apoksyomenosa. Jej kopia znajduje się obecnie w Museo Pio-Clementino w Rzymie, natomiast wiedzę o brązowym oryginale czerpiemy z relacji Pliniusza Starszego.

Lizyp wykształcił zupełnie nowy kanon prezentowania postaci męskiej, w którym proporcja głowy do całego ciała wynosiła 1/7. Rzeźbiarz zerwał z klasycznym rytmem, a zaczął prezentować swoje postaci w ruchu. Apoksjomenos to przedstawienie młodego atlety, który oczyszcza ciało po ćwiczeniach, i którego obie ręce ukazuje się w działaniu, ciężar ciała spoczywa na lewej nodze, jednak druga również jest obciążona. Bogowie i herosi przedstawieni są u Lizypa w pozycji siedzącej, odpoczywający po trudach dokonanych czynów.

Atleta wysuwa prawą rękę ponad głowę widza. Jego twarz jest wyidealizowana, przypomina portret i nie zdradza wstydu, mimo że stoi nago. Ideał skromności odchodzi w zapomnienie, zastąpiony przez etos dzielności (Stewart, 1991: 187), do czego odnosi się Arystoteles w Etyce Nikomachejskiej (ks. IV).

Apoksyomenos nadaje greckiej rzeźbie nowy etos oraz aktywuje przestrzeń trójwymiarową wokół dzieła. Ponadto przeniesienie rąk na prawą stronę, układ mięśni sugeruje ruch postaci, a zatem trójwymiarowa przestrzeń nie wystarcza – czwarty wymiar czasowy to ten, w którym zachodzi ruch.

W sztuce portretowej okresu drugiej połowy IV w. p.n.e. można dostrzec kontrast ideału atlety z ideałem filozofa, siły ciała i ducha z intelektem. Przypisywana Lizypowi, pochodząca z Aleksandrii statuetka przedstawia Sokratesa stojącego, zaangażowanego w dialog, z wyidealizowaną fizjonomią. Jego spojrzenie jest skierowane na świat – jest wyrazem nowego etosu wielkoduszności i dzielności.

Czy Aleksander stanowił idealny przykład nowego etosu wielkiego ducha i dzielności? Jak zauważa Stewart (1991: 188), ten wielki indywidualista z pewnością oddziaływał na wyobraźnię Lizypa swoim zamiłowaniem do „nowego i niezbadanego”, niekonwencjonalnością w rozumowaniu i odczuwaniu.

Ogromny sukces Lizypa przyczynił się do tego, że Filip II nadał mu wyłączne prawo do portretowania władcy.
ciąg dalszy nastąp...